Formimi i popullit shqiptar dhe i gjuhës së tij

Idriz Ajeti

Në studimin e historisë së popullit shqiptar dhe të gjuhës së tij ka një paradoks e ky është: nga një anë kemi një nga popujt më të vjetër të Ballkanit, nga ana tjetër përmendoret e tij të para gjuhësore dalin shumë vonë - në mesjetën e vonë. E historia e gjuhës është edhe historia e vetë atij populli që e ka folur dhe e flet. Në atë duken valëvitjet që e rrihnin popullin shqiptar në rrymë të moteve. Shkurt, historia e popullit shqiptar, fund e krye, është histori dramatike.

Mbi dëshminë e kërkimeve të tij, historiani erudit Jireçek, i cili vite të tëra i kaloi duke hulumtuar e gjurmuar në arkivin e Dubrovnikut, shqiptarët, që në kohën antike, i gjeti edhe përgjatë bregdetit Adriatik, të cilët, po në atë kohë në vjetët e parë të erës së re, përqafuan fenë e re të krishterë - gjithqysh para dyndjeve sllave që vërshuan në zotërimet e Perandorisë Romake e në tokat shqiptare. Njohësi më kompetenti për historinë e kulturës e popujve të Ballkanit, shton edhe këtë: "Në burimet mesjetare nuk bëhet fjalë kurrkund për krishterimin e shqiptarëve; ata përqafuan fenë e re të krishterë në antikën, sepse historia e Ipeshkvisë së Durrësit dhe Shkodrës mund të ndiqet pandërprerë që nga vitet e para të erës së re deri në ditët e sotme" (K. Jirecek, Die Handelsstrassen und Bergwerke von Serbien und Bosnien wahrend des Mittelalters 225, Rrugët tregtare dhe minierat në Serbi dhe në Bosnjë gjatë mesjetës).

Popullsia e Temës së Durrësit përbëhej në pjesën më të madhe nga mbeturinat (mbetjet) e banorëve të hershëm anas - ilirë dhe nga kolonistë të ardhur romakë. Shqiptarët zinin krahinat fushore dhe kodrinore-malore. Romakët kishin zënë vend nëpër qytete bregdetare. Kësaj popullsie anase iu bashkuan dalëngadalë kolonistët sllavë, numri i të cilëve po rritej vazhdimisht e në mënyrë të veçantë pas pushtimit të vendit nga ana e bullgarëve në shek. X.

Në vështrim të parë duket paradoksale situata shumë e vërtetë që pushteti romak në Ilirinë e Jugut gjatë periudhës tetëqindvjetëshe nuk arriti të romanizonte krejtësisht popullsinë ilire, shqiptare, sikur ia doli në provincat lindore të Perandorisë Romake në Ballkan. Ç`është e drejta, pushteti i saj në ato vise veriore u vendos tre shekuj më vonë se ç`ishte vendosur e stabilizuar në trevat jugore të Perandorisë. Njohësit e historisë romake pohojnë se në Ilirinë Jugore romanizim në kuptimin e mirëfilltë të fjalës nuk kishte ¬edhe se ilirishtja dhe bija e saj shqipja, nën trysninë e latinishtes, pësuan një ndikim të fortë në të gjitha degëzimet gjuhësore.
Edhe huazimet latine dëshmojnë për një ndikim, sidomos në terminologjinë kishtare që paraqesin edhe ato një karakter urban qytetor; këtu, sikur është konstatuar, ndikimi i sllavishtes është i hiçtë; një gjë që tregon se në kohën kur sllavët u shtynë në anën e tokave shqiptare, shqiptarët bënin edhe jetë qytetore, kishin një organizim kishtar, me një gjuhë kishtare e terminologji krejt të latinishtes, bile klasike: episcopus - ipeshkëv, monacus - munëg, mung (murg); civitatem - qytet; castellum - kështjellë, këshqel; hospitium - shtëpi; palatium - pëllas etj.

Dakia u romanizua deri në shkallë më të lartë të ndërrimit të gjuhës, d.m.th. të asimilimit të plotë të gjuhës, një gjë që s`kishte ndodhur në krahina jugore të Perandorisë.

Ku e shohim mungesën e romanizimit në Ilirinë Jugore: Një herë te numri i vogël i mbishkrimeve latine, shumë më të vogël se ç`dalin në provincat e tjera romake, ¬këndej të përndara vetëm nëpër qendra urbane" (Skënder Anamali, "Nga ilirët te shqiptarët", Kuvendi I i studimeve ilire, Tiranë, 1974).
Ndeshjet e para të forcave ushtarake romake të organizuara mirë, me të ilirëve e në përleshje e sulme pareshtur që zgjatën për shekuj, dobësuan qëndresën proverbiale të ilirëve dhe, për pasojë, pushteti romak vendosi sundimin e vet në gjithë Ilirinë Jugore. Politika gjeostrategjike e Perandorisë Romake me synime ekspansioni - përzgjerimi e pushtimi tokash të huaja nga Veriu e Lindja, shtriu dhe vendosi sundimin e vet në viset deri në Luginën e Danubit të Poshtëm duke siguruar kufijtë e saj.

Pas pushtimit romak të saj, interesat ekonomike të Romës në Ilirinë Jugore, ishin më të kufizuara; kolonizimi romak që ishte shtrirë kryesisht në qendrat kryesore urbane, për shkak të konfiguracionit gjeografik, ishte izoluar (S. Mansaku, Seminari XVII, 168¬-169), prandaj edhe popullsia anase ruajti dhe zhvilloi gjuhën amtare.

Kur mbahet parasysh njëfarë qetësie relative, e krijuar në viset e shtruara të Ilirisë Jugore, sidomos në qendrat urbane të saj, është fare e kuptueshme se si lagjja apo shtresa e kulturuar autoktone që i ishte përshtatur situatës së krijuar, që po zinte vend në hierarkinë e sistemit të vendosur të pushtuesit, mori vetëm gjuhën e tij por edhe besimin (fenë) e ri katolik. Mjafton të merret e të shikohet terminologjia kishtare krejt latine në të cilën pasqyrohen më së miri ligjet fonetike të gjuhës tashmë shqipe, në një anë, dhe, në anën tjetër, jetësia (vitaliteti) e gjallësia e saj duke treguar një aftësi të madhe përvetësuese ndaj elementeve të huazuara, ajo i ka ndryshuar thellë ato duke u dhënë atyre tiparet e veta fonetiko-gramatikore, "fytyrën" shqipe (A. Kostallari).

Përveç të tjerash, ka edhe një faktor që mund të ngrihet në faktor dështimi për autoktoninë e shqiptarëve në atdheun historik të tyre, në tokën ku ata banojnë sot e gjithë ditën; është një faktor i rendit gjuhësor - fonetik; me fjalë të tjera, në shqipen e rumanishten ka një shtresë huazimesh latine me ngjashmëri të madhe midis tyre - dukuri që një palë linguistësh albanologë, bile të njohur sa i takon shqipes, kishin ardhur, fjala e tyre, në një periudhë kohore kur të parët e shqiptarëve banonin më në Lindje, në thellësinë e Ballkanit - shtresë e quajtur trako-romane. Para Bariçit në këtë reflektim dypalësh të disa bashkëtingujve të latinishtes, si gjeografikisht edhe kronologjikisht, shihnin një shtresëzim dyfish edhe Puscariu e Jokli, bie fjala, lat. ct shq. ft, rum. pt (lucta - luftë, lupta); lat. x (ks) shq. fsh, rum. ps (coxa - kofshë rum. coapsa); lat. a, rum. a (stratum, shq. shtrat, rum. strat), që, sipas tyre, rrjedhin prej një shtrese më të vjetër të latinitetit kontinental, kurse më vonë reflekset e tyre ndryshojnë në gjuhën shqipe - lat. ct>it, jt, dalmatishtja -it.

Për shtresëzimet dypalëshe të togut konsonantik ct të latinishtes në shqipen ft, x>fsh; ct>jt; x>sh, që kanë konstatuar Puscariu, Weigandi, Jokli, Bariçi, mund të thuhet se nuk është vërtetuar kurrfarë shtegtimi i shqiptarëve nga Lindja në Perëndim, prandaj edhe reflektimi i dyfishtë i togut bashkëtingëllor i porsazënë ngoje, shpjegohet me kronologjinë e depërtimit të elementeve latine në shqipen dhe në rumanishten, por jo me ndërrimin e vendbanimit të shqiptarëve nga Lindja për në Perëndim (S. Mansaku).

Për ta mbështetur shtegtimin e shqiptarëve nga viset lindore të Dakisë për në zona të Ilirisë Jugore, linguistët e sipërpërmendur ngjashmëri fonetike shohin edhe te reflektimet e elementeve latine të shqipes dhe të dalmatishtes romane në punë të metafonizimit (të tingullit) a>e, d.m.th. të kthimit të a-së latine në e-në e shqipes dhe në dalmatishten romane: pane>pen, casa>chesa; racana>recna, aeramen>rem, tata>teta, në të folmen e Dubrovnikut tuata, lat. sanitatem, shq. shënet, voluntatem>vullnet, potestatm>pushtet; një dukuri e tillë nuk është konstatuar në rumanishten; a-ja e theksuar latine ruhet: stratum, rum. strat, por edhe shqip shtrat, shum. shtretën, shtretër, kurse gallus>gjel, civitatem>qytet, galbinus>i gjelbër -Le etimologie bisogna trovarle ma non - carcarle!.

Sa u tha për dukurinë fonetike të metafonizimit a>e dhe për mundësinë e ndikimit të dalmatishtes romane në përftimin e kësaj shfaqjeje në gjuhën shqipe, praktikisht, ne nuk shohim kurrfarë gjase që ajo gjuhë romane me 4-5 shembuj të ketë ushtruar farë trysnie në punë të shtrirjes së saj në gjuhën shqipe, të cilën njohësit më të mëdhenj të gjuhës sonë me sigurinë më të madhe e quajnë prodhim i dalë nga një proces i brendshëm i gjuhës shqipe, prodhim i singularizimit të pluralit, Çabej, Shumësi i singularizuar në gjuhën shqipe, Tiranë 1967.

Për aq sa na thotë gjuha jonë, në nënsistemet e saj, sidomos në inventarin leksikor, shekujt VIII-IX e tëhu, ajo kishte pësuar një trysni të dukshme, që do të thotë një visar i konsiderueshëm sllav kishte shkuar tek të folmet e shqipes të kohës. Në anë të kundërt, sllavishtja jugore e mesjetës ia detyronte gjuhës sonë ruajtjen e disa veçorive fonetike dhe disa thesare leksikore, të shkuara tek serbishtja. Këtu është fjala për një tufë fjalësh që në studimet ballkanologjike janë quajtur ballkanizma. Në mesjetën e vonë raportet e këtyre dy popujve sa vijnë e bëhen më të afërta e më të ngushta. Sllavët, edhe se me epërsi politike kundruall shqiptarëve, në një kontekst shoqëror, ata huazuan një lloj kulture shqiptare që këta e trashëgonin prej të parëve ilirë të tyre. Pra, gjurmët e kulturës ilire, pa farë dyshimi, në të shumtën e rasteve me ndërmjetësimin e shqiptarëve, u shtrinë në të tjerat kultura të popujve të Ballkanit.

Ky pohim mbështetet e përligjet me faktin se të parët e këtij populli në të kaluarën janë marrë kryesisht me ekonominë bujqësore, blegtorale, me rritjen e mbarështimin e bagëtive, për pasojë edhe leksiku i këtij trualli është më i pasur. Ka në fjalorin e gjuhëve ballkanike një numër të konsiderueshëm të përbashkët për burimin e të cilit linguistët kanë mendime të ndara; një sasi leksikore prej nja 70 fjalësh, e përbashkët për shqipen e rumanishten, për se në pikëpamje etimologjike ekspertët etimologë rrahin rrugë të ndryshme, linguistika shqiptare, duke gjuajtur mirë në shenjë, një sasi të mirë e ka nxjerrë me prejardhje shqiptare.

Ligjet fonetike dhe kronologjia e tyre na japin dorë t`u vëmë gisht toponimeve të lashta, vendbanimeve tona, oronimeve, emrave të maleve, qyteteve të moçme: Shkupi, Shari, Shtipi, Shkodër, Mat-i, Dri-ni, Lesh-Lezhë, Ishmmi, Buenë, Bunë, Durrës, Qafa e Prushit (Scupi, Scardus mons, Astibos, (us) Mathis, Drinus, Lissus, Issamus, Perustae, Pirustae).

Është konstatuar se shumica e këtyre toponimeve të sapopërmendura janë ilire e zhvillimi i formave të sotme të tyre nga ato të moçmet ka qenë i mundshëm vetëm me ndërmjetësim të fonetikës historike të shqipes; gjuhët sllave, me të drejtë, janë përjashtuar, sepse në kohën e kryerjes së këtij procesi gjuhësor, bartësit sllavofolës të tyre, në ato kohë, po gjëllinin përtej maleve Karpate.

Në kohën paraturke shqiptarët janë të pranishëm, siç na thonë krisobulat, sidomos ato të Deçanit, por, siç vërtetojnë ato, më tepër nëpër katunde e më pak si element sedentar (ndejtar). Po t`u mëshohej më shumë e më tepër studimeve në mënyrë të hollësishme, ata do t`i gjejmë me shumicë edhe si element ndejtar, të krishterë, bile edhe të sllavizuar me anë të kishës ortodokse.

Nga këto fakte mund të nxirren disa përfundime të mirëfillta që në kontekstin shoqëror të përbashkët, shqiptarët përbënin shumicën dërrmuese të popullsisë, përndryshe si mund të shpjegohet fakti që shqiptarët ishin ata që nën udhëheqjen e kryetrimit Gjergj Kastriotit - Skënderbeut, organizuan qëndresën e njohur kundër osmanlinjve duke përballuar një çerek shekulli rrebeshin e tyre. Për fat, kohët e fundit, defterët e botuar nga historiani orientalist Selami Pulaha, bien materiale e të dhëna të pasura. Përveç asaj, mbi bazën e regjistrave këtu të përmendur, ka bërë edhe vetë studime duke vënë gurë të çmueshëm në ndërtesën e gjurmimeve onomastike sllavo-shqiptare të këtyre anëve tona. Pas tij është shtuar interesi për onomastikonin shqiptar të fillimit të sundimit turk në këto treva tona. Ndër ta ka, po në këto kohë të vona, edhe studiues sllavë e ne po zëmë ngoje Mitar Pesikan-in, i cili mbi dëshminë e defterëve të Pulahës, në mënyrë sistematike, ka marrë ta studiojë onomastikën sllave e shqiptare te Onomatoloski prilozi II-VII, 1981-1986. Studimet e tij janë ndër më të gjithanshmet e më të thellat.

Ndërkaq, ne nuk mund të themi se në punimet e këtij shkencëtari, në vise të caktuara, ka përfundime që, pas mendimit tonë, mund të pranohen. Për mendimin tonë, e meta e tij më e madhja qëndron këtu që linguisti Pesikan në gjithë punimet që bëjnë fjalë për onomastikën dhe strukturën e popullsisë, në përcaktimin e përkatësisë së saj etnike, nuk merr parasysh rrethanat shoqërore historike. Vështirësi dalin atëherë kur struktura e onomastikonit është e përzier me emra vetjakë shqiptarë e sllavë, e linguisti Pesikan këtu pret shkurt: "Duhet të mbahet parasysh fakti se disa emra vetjakë përjashtoheshin nga rrethi i mjedisit etnik të tyre, duke depërtuar në mjedise etnike të tjera, gjë që, për pasojë, emra shqiptarësh: Llesh, Gjin, Gjon, dalin në mjediset sllave, kurse emrat sllavë: Vuk, Dejan etj., i gjejmë në rrethe shqiptare"1.

Nuk ka dyshim se ndikimi i onomastikës serbe dhe ai i institucioneve fetare dhe kulturore ortodokse mbi banorët shqiptarë në periudhën paraturke si dhe trysnia e ndikimit të kishës ortodokse edhe gjatë sundimit turk, kanë qenë shumë të mëdha. Nën despotatin e Brankoviqit kishte 12 manastire dhe 5 kisha. Në zotërimet e Deçanit kishte aq priftërinj sa njërit nuk i binin më shumë se 20 shtëpi, kurse në 8 katundet e vllehve të Deçanit dhe në një të shqiptarëve, që kishin 266 shtëpi, nuk kishte asnjë prift (Stojan Novakoviç, Selo, Beograd, 1965, f. 173.).

1* Po të hiqet mënjanë procesi i gjatë e shekullor i sllavizmit, të cilit i nënshtroheshin shqiptarët, si dhe vllehtë; po të shpërfillet rrethana se përqafimi i emrave sllavë vlleh dhe shqiptarë është rrjedhojë e këtij procesi, shumë lehtë nxirrej si përfundim se në përdorimin e emrave nuk mund të nxirrej kurrfarë përfundimi mbi prejardhjen dhe kombësinë – kështu gjykonte, por drejt dhe në frymë objektive prof. Sima Cirkovic - një njohës fort i aftë i historisë së popujve të Ballkanit, te botimi i Akademisë Serbe të Shkencave, Ilirët dhe Shqiptarët, fq. 333-334.

Ligjëratë e mbajtur në Seminarin XXII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare.